Blijf waakzaam, persvrijheid staat al decennia wereldwijd onder druk

“Au, I’m hit! I’m hit!” Tien jaar geleden wordt correspondent Michel Maas neergeschoten terwijl hij verslag doet van een protest in Bangkok. Het Thaise leger begint met scherp te schieten op de demonstranten en op de aanwezige journalisten.

De kogel mist op een haar na zijn longen. De redactie in Nederlands krijgt Maas, na die laatste woorden niet meer aan de lijn. Ze vrezen een half uur – elke minuut een eeuwigheid – het ergste.

En ik maar op 'redial' blijven drukken… Jeetje, tien jaar alweer. Toch altijd een momentje.

— Eefje Rammeloo (@eefjerammeloo) May 19, 2020

‘Lightly Wounded, Medivac on Motorbike’

Gelukkig wordt Maas meteen door omstanders naar een ziekenhuis gebracht. Tot de geruststelling van zijn collega’s, komt zijn Twitter-account eventjes tot leven: ‘Lightly Wounded, Medivac on Motorbike’. Zeker vijf demonstranten komen om het leven bij de schietpartij op die dag. De Italiaanse fotojournalist Fabio Polenghi heeft niet hetzelfde geluk als Maas en sterft aan zijn verwondingen. Een maand eerder wordt ook een Reuters-cameraman, Hiroyuki Muramoto, doodgeschoten tijdens de bloedige protesten tegen de overheid.

Maas keert twee maanden later terug naar Bangkok. Dit keer om de kogel die nog steeds in zijn bovenlichaam zit te laten verwijderen. Hij wijdt er – heel erg NOS – een zomercolumn aan:

‘Dankzij mijn kogel kwam de waarheid aan het licht

Maas bewaart de kogel. Het wordt een belangrijk bewijsstuk tijdens de rechtszaak tegen het Thaise leger. Aangezien alle kogels en kogelhulzen op de plek van de schietpartij na afloop op mysterieuze wijze verdwenen waren, zo vertelt hij later aan Trouw:

Tijdens de rechtszaak, die de weduwe van de Italiaanse fotograaf die dezelfde dag werd doodgeschoten tegen het Thaise leger had aangespannen, leverde ik het belastende materiaal: de kogel die in mijn rug terechtkwam, was afkomstig uit een M16, het wapen dat door de militairen wordt gebruikt. De legerleiding had altijd beweerd dat er niet met scherp was geschoten. Dankzij die ene kogel, mijn kogel – de rest was weggeveegd en opgeruimd – kwam de waarheid aan het licht. Is die aanslag op mijn leven toch nog ergens goed voor geweest.”

Het verhaal van Maas liep goed af. In 2019 nam hij afscheid van zijn post als Zuid-Oost Azië-correspondent en werkt nu als eindredacteur en columnist bij de Volkskrant.

Persvrijheid onder druk

Maar het verhaal van Maas staat niet op zichzelf. Sinds 1992 zijn volgens het Committe to Protect Journalists zeker 1484 journalisten vermoord vanwege hun werk. Daar kun je makkelijk nog eens 550 onopgeloste moorden bij optellen, waarvan het motief van de daders (is het gerelateerd aan hun verslaggeving of iets anders?) onduidelijk is.

De persvrijheid staat onder druk, al decennia. En die druk neemt toe in een wereld vol desinformatie, populisme en fake news. “Mijn kogel was een extreme vorm van censuur”, reageerde Maas op onze nieuwsbrief. Maas:

Maar feit blijft dat die, niet alleen in Thailand, maar wereldwijd terrein wint. Persvrijheid lijdt onder smaadwetten, wetten tegen majesteitsschennis, valse aanklachten.

Corona als excuus

En in crisistijd is het duidelijk dat persvrijheid verder in het geding komt. COVID19 maakt het werk van (kwetsbare) journalisten al moeilijk. Het is een worsteling om gezond en veilig te werken. Of om uberhaupt opdrachten (uitbetaald) te krijgen.

De pandemie biedt repressieve overheden ook een excuus om lastige journalisten aan te pakken. In Egypte worden onze lokale en internationale collega’s gearresteerd of geintimideerd vanwege hun corona-verslaggeving. Dat past in een lange traditie van critici, lastige filmmakers en bloggers het zwijgen op te leggen.

Hetzelfde gebeurt in Nigeria, Liberia, Zuid-Afrika en China. 

Geen ver-van-ons-bed-show

Let wel, de persvrijheid is ook in Europa in het geding. Kijk naar Hongarije en Polen. In Nederland zijn Wob-verzoeken met betrekking tot de coronacrisis tijdelijk niet mogelijk. Dat is niet hetzelfde als het sluiten van kritische kranten of het weigeren van interviews met kritische media, maar desondanks een beperking van de controlerende macht van de pers. Pieter Klein in zijn column voor RTL:

Ik hoor ook van andere journalisten dat meer ministeries zeggen: ga weg media, we zijn stervensdruk, u hoort later wel weer. Bel ons niet, wij melden ons te gelegener tijd weer. Een patroon, waarbij sluipenderwijs een belangrijke wet wordt opgeschort. Een democratisch recht van alle burgers wordt buiten werking gesteld. Zo wordt de controle op de macht uitgehold – is dit ook het ‘nieuwe normaal’? Is er nergens bij de overheid een jurist met een zwarte stift? Kan de Landsadvocaat niet bijspringen?

Verruwend klimaat voor de pers in de VS

Of kijk naar Amerika. Daar sluiten ze gelukkig ook nog geen journalisten op. Al zijn ze wel een doelwit. Journalisten die kritisch berichten over immigratie worden in de gaten gehouden en vaker intensief gecontroleerd aan de grens. Of gewoon geintimideerd als ze iets negatiefs over de regering schrijven.

Het past bij de verruwing van het klimaat in een gepolariseerd Amerika. Ikzelf heb als correspondent me ook weleens bedreigd gevoeld bij confrontaties met Trump-aanhangers of ‘gun nuts’, maar dat verbleekt bij wat ik de afgelopen jaren – en in dit geval weken – zag ontvouwen. Zoals op plekken als Columbus, Ohio of Long Island, New York:

The level of anger directed at the media from these protestors was alarming. As always, I will tell a fair and unbiased story today. pic.twitter.com/5jCR0YY9VH

— Kevin Vesey (@KevinVesey) May 14, 2020

‘Great people‘. Zo noemde president Trump de demonstranten die verslaggever Kevin Vesy lastigvielen. Een leider die de pers al vroeg in zijn presidentschap tot ‘de vijand van het volk‘ bombardeerde en regelmatig live op televisie journalisten afblaft en wegzet als Fake News.

Persvrijheid is een kwetsbaar goed. Kogels kunnen die proberen te beschadigen, zoals tien jaar geleden in Bangkok Michel Maas. We moeten blijven waken voor inbreuken op onze rechten. En aan de alarmbel blijven trekken bij pogingen tot het zwijgen opleggen van burgers en journalisten.