Hebben verkiezingswaarnemers in landen als Zimbabwe wel zin?

Ik had me vooraf voorbereid op de vraag. ‘Waarom denken jullie het recht te hebben onze verkiezingen te controleren? Als wij Zimbabwanen de verkiezingen in de Verenigde Staten willen overzien, mogen wij dat toch ook niet?’ Ik kreeg hem mijn eerste dag in Zimbabwe al voor de voeten geworpen.

Ik kon maar één antwoord bedenken: ‘Klopt, ik zou het fantastisch vinden als er bij elke verkiezing in de VS, Duitsland of Nederland een Zimbabwaanse delegatie zou zijn om een oogje in het zeil te houden. Je hebt helemaal gelijk.’ Ik meende het nog ook.

Al maakten de verkiezingen in Zimbabwe duidelijker dan ooit dat waarnemersmissies feitelijk maar weinig effect hebben. Honderden internationale waarnemers waren er, maar er waren ook maar liefst zo’n 10.000 stemlokalen. Nog altijd mogelijkheden genoeg tot fraude, vooral op het platteland. Waarnemers konden niet overal de hele dag een oogje in het zeil houden.

Vooral toezicht in de steden
De meeste waarnemers beperkten zich – net als journalisten – tot de steden. Want daar liggen de stembureaus dichter bij elkaar. Waarnemers konden daar meer stembureaus controleren, drukkere stembureaus ook. Ze bleven grotendeels in de steden omwille van de efficiëntie en effectiviteit.

Ik bezocht zelf één stembureau op het platteland (in een race tegen de klok), maar bleef verder ook vooral in Harare op verkiezingsdag. Als journalist moet je nu eenmaal je verhaal naar de krant mailen. Je moet in de buurt van een internetverbinding blijven. En die zijn er in de Zimbabwaanse steden al niet in overvloed, laat staan op het platteland.

Maar het beperkt wel de mogelijkheden om verslag te doen. Verkiezingen zijn bovendien een enorm evenement. Je kunt niet overal tegelijk zijn. Dus is fraude moeilijk met eigen ogen waar te nemen. Ook al omdat zij nu met name vooraf was gepleegd – door geklooi met de kieslijsten.

Lastige vragen
Er kwamen natuurlijk nogal wat verhalen los, een stroom aan verhalen over fraude-incidenten. Maar wat doe je met zulke verhalen, die je zelf onmogelijk kunt controleren?

MDC-leider Morgan Tsvangirai veroordeelde de verkiezingen zodra hij doorhad dat hij zou verliezen. Maar de vraag is: waarom hielp hij dan mee die verkiezingen te organiseren? Waarom verwierp hij wel de uitslag, maar boycotte hij de verkiezingen niet vooraf?

En hij verloor met bijna 30 procent verschil. Kun je zo’n enorm gat frauderen?

Lastige vragen, waarop het enige antwoord in de berichtgeving volgens mij is: nuancering, geen overhaaste conclusies. Dat er fraude is gepleegd moge duidelijk zijn, dat stond al ver voor de verkiezingen als een paal boven water. Maar de schaal waarop, die heeft niemand echt kunnen achterhalen. Dus moet de conclusie, denk ik, blijven dat Mugabe waarschijnlijk hoe dan ook had gewonnen, maar met enige fraude het zekere voor het onzekere nam.

Waarnemersmissies moeten jarenlang in een land zijn
En wat waarnemersmissies betreft, het nut daarvan moet na de afgelopen verkiezingen in Zimbabwe nog eens ernstig worden overdacht. Fraude kan immers op elk moment binnen een regeerperiode worden gepleegd. Dat hoeft niet per se op de verkiezingsdag.

Feitelijk zouden er de komende vijf jaar dus structureel waarnemers in Zimbabwe moeten blijven, om alle voorbereidingen voor de verkiezingen van 2018 te controleren. Maar dan moeten we inderdaad wel accepteren dat er in Den Haag ook dagelijks controleurs van allerlei Afrikaanse schurkenstaten rondhangen. Anders zijn we toch wat hypocriet en eenzijdig bezig.