Zwarte Piet in Zuid-Afrika

Ik heb de discussie rondom Zwarte Piet uit Nederland meegenomen naar Zuid-Afrika. Ik had het er veel over de afgelopen week: met mijn Nederlandse vrienden in Johannesburg, maar ook met mijn Zuid-Afrikaanse vrienden. De meesten waren geschokt. Hoe kun je nu zo’n racistisch feest vieren?

Ik vond die reactie wel aardig, want meestal verloopt de ‘racismediscussie’ andersom. Vaak probeer ik Zuid-Afrikanen uit te leggen hoe racistisch hun samenleving is, wat een impact huidskleur nog altijd heeft op het leven in Zuid-Afrika. Zij geven dat dan schoorvoetend toe. Ongemakkelijk, maar bewust van hun apartheidsgeschiedenis en de aanhoudende gevolgen daarvan in het heden.

Wij zijn niet racistisch!
Opvallend genoeg is dit exact wat in Nederland mist. Nederlanders zien zichzelf het liefst als volstrekt niet-racistisch. Zij weten best dat Nederland ooit een natie van slavenhandelaren was, maar dat is voltooid verleden tijd. De denkbeelden van toen werken op geen enkele manier door in het heden.

En dan is daar opeens Zwarte Piet. Of eigenlijk: iemand die hen eraan herinnert dat Zwarte Piet een ‘gekke’ knecht is van de ‘heilige’ blanke Sinterklaas, en dat dit dus op zijn minst naar racisme riekt.

Frustrerend, te meer omdat er een kern van waarheid in schuilt. Vandaar ook de heftigheid van de reacties. Boosheid ontstaat altijd uit een combinatie van verontwaardiging (ik ben heus niet racistisch!) en paniek (dat kan toch niet? ik kan toch niet racistisch zijn?!).

Toch las ik dat de nationale ombudsman gisteren stelde dat Nederland een racistisch land is. Ook daarop waren de reacties weer heftig. Want racistisch, dat zijn altijd ‘de Anderen’.

Zwarte Piet is nooit slaaf geweest
Het leidde tot de gekste argumenten, legde ik mijn Zuid-Afrikaanse vrienden uit. Zo schreef Arnold-Jan Scheer vorige week in de Volkskrant dat Zwarte Piet ‘nooit slaaf is geweest’. Zwarte Piet moet volgens hem vooral als symbool moet worden gezien, een heidense tegenhanger van de heilige Sinterklaas. “Piet is geen Afro, geen creool, […] geen Moor en geen slaaf of zelfs geen knecht van Sinterklaas. […] Zwarte Piet is een archetype, net als Sinterklaas zelf.”

Maar dat is dus nu net het probleem: het hardnekkige onderscheid tussen blank als goed (heilige Sinterklaas) en zwart als slecht (heidens). In navolging van de Brit Richard Dyer schreef ik in mijn boek ‘Een hongerbuik is snel gevuld’ dat zwart en wit per definitie tegenpolen zijn die wij automatisch associëren met andere tegenstellingen, zoals (Ver)licht en donker, goed en slecht, rationeel en irrationeel.

Het is vooral het onderscheid van blank als ‘wijs en rationeel’ en zwart als ‘irrationeel, dierlijk en onvoorspelbaar’ dat van toepassing is op onze ‘wijze’ Sinterklaas’ en ‘gekke’ Zwarte Piet. Of die laatste knecht of slaaf is, doet feitelijk niet terzake; het gaat erom dat hij ‘dommig’ is en Sinterklaas ‘verstandig’. Dit onderscheid tussen wit/blank en zwart ligt nog altijd diep verankerd in ons blanke denken en is wel degelijk een uitvloeisel van de slavernijgeschiedenis – of Zwarte Piet zelf nu slaaf was of niet.

In tradities leven soms, haast onbewust, pijnlijke geschiedenissen voort
Het volgende kunnen wij leren van Zuid-Afrika: het besef dat pijnlijke geschiedenissen onbewust nog lang kunnen doorleven in een collectief denken, al zijn de expliciet racistische regels en wetten al lang afgeschaft.

Het zijn vaak tradities, (onterecht) losgeraakt van de historische gegevens en daardoor onschuldig ogend, waarin die historie alsnog tot uiting komt. Juist daarom is het argument dat Sinterklaas nu eenmaal een traditie is zo kortzichtig.

Tradities zijn immers geen vaststaand gegeven, maar flexibel. Goede tradities behoud je, slechte dien je af te schaffen of aan te passen. Zo is het altijd gegaan en zal het altijd zijn. Het was ooit ook traditie om vrouwen die van hekserij werden beschuldigd op een brandstapel te gooien.

Liepen mijn discussies hier in Zuid-Afrika dan ook telkens zo hoog op als in Nederland? Nee, gelukkig niet. Al vrij snel zette iemand het Sinterklaas-verhaal van Amerikaan David Sedaris op. Niets zo bevrijdend als beschaamd lachen om je eigen bizarre tradities na een serieus gesprek dat je weer eens met je neus op de feiten heeft gedrukt.

David Sedaris beschrijft Sinterklaas voor niet-Nederlanders: